Ki chimen a Kréyòl la ?

Chaque année au mois d’octo- bre, des manifestations sont organisées pour la valorisation de la langue créole. A cet effet, nous avons interrogé le Marie- Galantais Alain Rutil, qui est écrivain de la langue créole, qui nous retrace l’évolution et le parcours de la langue créole dans la société.

Sa toujou bon jété on zyé asi listwa pou vansé é savé ki jan nou pé kon- tinyé bat san pè. Kèk fwa nou ka santi nou ka bat dèyè, dòt kou nou ka kwè nou ka fè lantèn, é sa ka rivé nou konstaté nou toujou fè douvan. Erèz-di bonnè kantmenm !

Si nou fouyé lwen (san rantré an twòp détay é dékatman) an chouk a sa nou ka nonmé kréyòl, nou pé di sé on mo «criollo» pannyòl/pòtigé ki débaké é pran sans ozalantou 16yèm-17yèm syèk la. I vlé montré moun i sòti andèwò é ki fè zanfan adan koloni éwopéyen ki an Karayib la, ki Loséyan Endyen. Lamenm la, sans a y laji asi tout biten (tradi- syon, kilti, laliwondaj …). Kontèl sa nou ka kriyé lang é kilti kréyòl Gwadloup vwè jou osi adan on mouvmantasyon a kréyolizasyon. Sé menm parèy pou onlo lilèt kon Moris, Réyinyon, Séchèl, Dominik, Sent Lisi, Sen Vensan, Matinik, é adan basen Amazonyen Giyàn, mé osi Lwizyàn. Tout sé téritwa lasa, Lafrans kolonizé yo on tan èben toujou ka dominé adan istwa a yo. Prangad : tini onlo dòt kréyòl ki pa sòti enki anba lòpsyon a souch a lang fransé. Kréyòl jamayiken a souch anglé sé yonn pami. Menm jan papamiento a Awouba, Bonèw, kiraso.

Kon adan onlo dòt sitiyasyon, ni moun ka kwè onlo zafè yenki rivé konsa, tou poudré. Avan kréyòl la té byen doubout pou fasadé épi lavi sosyal, kiltirèl, politik é ékono- mik, moun swé, goumé, kabéché, popozé é réyalizé. Kon pou gwoka, kon pou kuizin an nou, tradisyon an nou, piplis pou lang la li menm a y, sé té katèl é kondannasyon, vyo- lans é maloblijans. Toujou chonjé : - Pòl Baudot (Fondòk), Rémi Nainsouta, Jéra Lauriette, Wobè Germain, Edwa Coradin (Yvandoc), Jèwmen William, Kazimi Létan, Gi Cornély, Dani Bébel- Ghisler, Soni Rupaire, Donal Colat-Jolivière, Èktò Déglas (Titò), …

- An 1975, on lengwis matiniké, Jan Bernabé voyé monté Groupe d’études et de recherches en espace créolophone (GEREC).

- An 1976, on kolòk entènasyonal débouché asi Comité international des études créoles (CIEC).

- An 1981, Sent Lisi, wouchachè kréyolopal pitité Bannzil kréyòl.

- An 1983, Lwizyàn, moun a Bannzil kéyòl désidé kréyasyon on Jouné entènasyonal kréyòl. Yo woutyenn dat a 28 òktòb pou tout oliwon latè.

- An 1985, on «Diplòm inivèsitè an lang é kilti kréyòl»parèt (DULC).

- An 1989, piblikasyon «Eloge de la créolité» J. Bernabé, R. Confiant, P. Chamoiseau.

- An 1995, «Tout le monde», d’Edouard Glissant

- An 1999, réédisyon pou «Des baragouins à la langue antil- laise»L-F Prudent.

- An 2000, Dani Bébel-Ghisler pitité«La langue créole force jugulée» é «Le défi culturel guadeloupéen».

- An 2001, kréyasyon kapès kréyòl.

- An 2004, lakadémi Gwadloup ka mété doubout 1yé Simenn kréyòl.

- An 2010, Konsèy jénéral Gwadloup désidé òganizé 1yé Mwa kréyòl.

- Awtik 75-1 konstitisyon a Répiblik fransé ka di : «Les langues régionales appartiennent au patrimoine de la France».

- An 2020 é 2021, 1yé é 2yèm sésyon agrégasyon kréyòl.

Ka nou ka di : nou ka fè dèyè ? nou ka bigidi ? nou ka vansé ?